ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞI

Davranışsal bağımlılık; kişinin dışarıdan bakınca gözlemlenebilen, hal ve tavırlarının sonuçları hakkında bilgi verdiği, yapılmasından haz alınan ve zamanla tıpkı madde bağımlılığında olduğu gibi engellenmesi güç bir aşamaya dönüşen bağımlılık türüdür(Black, 2013). Alışveriş bağımlılığı bir davranış bozukluğudur.

Alınan eşyanın kişi üzerinde biricik olma, idealize ettiği benliğe yakınlaştırma gibi etkileri vardır. Kişi dikkat çekmek, övgü duymak, saygın hissetmek, modanın gerisinde kalmamak, popüler olmak, taklit etmek gibi ihtiyaçlarla da sıklıklıkla alışverişe başvurabilir (Ayazoğlu, 2019).

Kişilerin depresyon veya anksiyete gibi nedenlerin yanı sıra kendini aşırı stresli, gergin hissettiği dönemlerde satın alma davranışı sergiledikleri gözlemlenmiştir(Ayazoğlu, 2019). Yaşanan olumsuz duygular ve benlik algısı ile ilgili nedenlerin kompulsif satın alma davranışını ortaya çıkardığı görülmüştür(Civek, 2020).  Kişilerin dürtülerini kontrol etmekte zorlanmaları, madde kullanımının olması, duygu durum bozukluğunun olması, yeme bozuklukları gibi diğer psikolojik nedenler de alışveriş bağımlılığını besleyen nedenlerdendir. Ayrıca yapılan araştırmalarda alışveriş bağımlısı bireylerin daha düşük benlik algılarına sahip oldukları saptanmıştır(Maraz, Vandenbrink ve ark., 2015). Bununla beraber kişideki özgüven eksiklikleri de beğenilme, değerli hissetme, fark edilme gibi ihtiyaçlarla kontrolsüzce alışveriş yapmaya sevk etmektedir(Harnish, 2015). Ayrıca stres faktörü alışveriş bağımlılığını etkileyen önemli faktörlerden biridir.

Bal ve Okkay, (2022)’e göre alışveriş bağımlısı kişilerde gözlemlenen bazı duygusal semptomlar şöyledir;

• Maddi imkanlarını zora sokacak şekilde borçlanma usulü veya gelirini harcaması gereken temel alanlar yerine ihtiyacı olmayan satın almalar gerçekleştirme,
• Depresif duygu durumu, boş zamanın yarattığı sıkıntı, öz güven ve öz değere ait sorunlar, sorun çözücü stresle baş etmeyi becerememeye yönelik karşıt tepki oluşturma arzusu,
• Satın alma davranışının yakın çevresindeki insanlara zarar vermesi, ilişkilerin yara alması,
• Satın alma davranışının kontrolden çıkması,
• Satın alma davranışının öncesinde gerilme ve satın alma esnasında aşırı gevşeme, rahatlama hissetmesidir.

Kişiler satın alma dürtüsü anında her ne kadar kendilerini rahat hissetseler de, alışveriş sonrasında pişmanlık, suçluluk, utanç ve üzüntü hissetmektedirler. Hissettikleri bu duygularla yüzleşmemek için satın aldıklarını yakın çevresinden uzaklaştırma eğilimi göstermektedirler. Çoğu alışveriş bağımlısı yakın çevresinden tepki almamak için yalan söyleyebilir ve yaşadığı bu sorunu dile getirmeyi tercih etmez, obsesif davranışlar sergileyebilirler. Zamanların çoğunu satın aldıkları veya alacakları hakkında düşünerek geçirirler (Miltenberger – Redlin ve ark., 2003). Alışveriş bağımlıları hem yeni bir görünüm elde ederek övgü alma, hem de yakın çevresi tarafından eleştirilmeme adına aldıklarını saklama eğilimindedir. Bu durum onlarda bir çelişki yaratır. Alışverişle rahatladıklarını düşünseler de bu çelişki huzursuzluğu beraberinde getirmektedir. Alışveriş yapmak için gelir düzeyinin bir önemi yoktur, borçlanma en sık başvurulan yöntemdir. Kişinin kendini yaralı hissettiği konularda bu duygudan uzaklaşmak adına satın aldıklarıyla oyalama biçimi zamanla bağımlılığa dönüşmektedir (Demir, 2020).

Toplum içinde alışveriş yapmak normal olarak ihtiyaçların karşılanması için gerekli bir eylem olduğu için bağımlılık boyutunda olduğu hem kişi, hem de yakınları tarafından fark edilmeyebilir. Fakat zamanla kontrolden çıkan bir hal alması tehlikeyi ortaya koymaktadır. Alışveriş bağımlıları satın alma eylemine dürtüsel olarak devam eder ve bu durum karşılanmadığı takdirde olumsuz duygular yaşayarak baş etme yöntemi olarak satın almaya tekrar yöneldiği bir kısır döngüye girer. Amaç artık satın alınan şey değil yaşanan haz olmuştur. Tüm bağımlılıklarda olduğu gibi pişmanlık duygusu döngünün içinde yer almaktadır.

Alışveriş bağımlılığının tedavi sürecinde genellikle bilişsel davranışçı terapi (bdt) uygulanmaktadır. Bu yöntem ile kişinin çarpık bilişsel süreçleri, şemalarındaki hatalar düzenlenebilir. Kişiyi uyaranlarına karşı maruz bırakma ve bilişsel süreçler ile beraber kendi kendine yardım etmesini sağlayacağı program oluşturulmaktır. Grup terapileri, bozulan aile ilişkileri için çift terapileri, farkındalık sağlayıcı kişisel motivasyon ve yardım kitapları önerilebilmektedir.

Alanda çalışan uzmanların, alışveriş bağımlılığı konusunda sunduğu çözümleri değerlendirmenin faydalı olacağı düşünülmektedir.

Stj. Psk. Mine Yetiştirici

 

 

 

Kaynakça

Ayazoğlu, B.A,. Aksu M., Ünübol, H. ve Sayar, G.H.(2019). Alışveriş masrafları. Etkileşim , (4), 44-64.

Bal, F., ve Okkay, İ. (2022). İnternet Tabanlı Sorunlu Alışveriş Davranışı: Çevrimiçi Alışveriş Bağımlılığı. Bağımlılık Dergisi, 23(1), 111-120.

Black, D.W. (2013). Behavioural addictions as a way to classify behaviours. Can JPsychiatry, 58(5), 249- 251.

Bozdağ, Y. ve Alkar, Ö. Y. (2018). Bergen Alışveriş Bağımlılığı Ölçeği’nin kompülsif çevrimiçi satın alma davranışına uyarlanması. Bağımlılık Dergisi, 19(2), 23-34.

Civek, F. ve Ulusoy, G. (2020). X ve Y Kuşağı Tüketicilerin Nomofobik Eğilimlerinin Çevrimiçi Alışveriş Bağımlılığı ile Olan İlişkisinin Belirlenmesi. Turkish Studies-Social, 15(1), 141-156.

Demir, S. T. (2020).Koronavırus sonrası yeni dünyada bağımlı tüketimciliğin kültürel eleştirisi. Aurum Journal of Social Sciences, 5(1), 1-11.

Grant, J. E., Brewer, J. A., ve Potenza, M.N. (2006). The neurobiology of substance and behavioral addictions. CNS spectrums, 11(12), 924-930.

Harnish RJ, Bridges KR. (2015). Compulsive buying: The role of irrational beliefs, materialism, and narcissism. J Ration Emot Cogn Behav Ther, 33(1), 1-16.

Kuzma, J.ve  Black D.W. (2006). Compulsive shopping: When spending begins to consume the consumer. Curr Psychiatry  5(7), 27-40.

 

Lejoyeux, M., ve Weinstein, A. (2010). Compulsive Buying. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 36(5), 248–253.

 

Mann K. (2017). Behavioural addictions: Classification and consequences. Eur Psychiatry 44, 187-188.

Maraz, A., VandenBrink, W., Demetrovics, Z. (2015). Prevalence and constructvalidity of compulsive buying disorder in shopping mall visitors. Psychiatry Res, 228(3), 918–924.

 

Miltenberger, R.G., Redlin, J., Crosby, R., At al. (2003).Direct and retrospective assessment of factors contributing to compulsive buying. J Behav Ther Exp Psychiatry, 34(1), 1-9.

 

Nazlıgül Denizci, M. & Yılmaz, A. E. (2019). oyun bağımlılığı ve egzersiz bağımlılığına davranışsal bağımlılık çerçevesinden bakış. Bağımlılık Dergisi – Journal of Dependence, 20(2), 97-108.

Öztürk, M. G. (2022). Algılanan stres ve yaşam doyumu ile kompulsif  satın alma ilişkisi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Işık Üniversitesi.

 

Zhao, H., Tian, W., ve  Xin, T. (2017). The development and validation of the online shopping addiction scale. Frontiers in psychology, 8, 735.

Zheng, Y., Yang, X., Liu, Q., Chu, X., Huang, Q., ve  Zhou, Z. (2020). Perceived Stress and Online Compulsive Buying among Women: A Moderated Mediation Model. Computers in Human Behavior, 103, 13–20.