Küçük Kalplerin Büyük Öfkesi
Çocuklarda Öfkenin Nedenleri ve Çözüm Yolları
Öfke, herkesin tanıdığı ama çoğu zaman anlamakta zorlandığı bir duygudur. Tıpkı neşe, korku ve üzüntü gibi öfke de insani ve doğal bir duygudur. Ama özellikle bir çocuk öfkelendiğinde, bu duygu bazen çok daha karmaşık, çok daha gürültülü ve bazen de anlaşılması zor bir hale gelir.
Peki, öfke nedir?
Öfke, kişinin kendini tehdit altında, haksızlığa uğramış ya da engellenmiş hissettiğinde ortaya çıkan bir duygudur. Yani aslında öfke, bize bir şeylerin yolunda gitmediğini haber veren bir alarm sistemi gibidir. Aynı zamanda çocukluk döneminde sıkça karşılaşılan ve dikkatle ele alınması gereken yıkıcı davranışlardandır. Çocukluk dönemindeki öfke, yalnızca “yaramazlık” ya da “inat” gibi yüzeysel tanımlamalarla açıklanamaz. Bu davranışların ardında birçok faktör olabilir. Bu faktörler tek başına değil, birbirleriyle etkileşim içinde çocuğun öfke davranışlarının şekillenmesinde rol oynayabilir. Bu nedenle öfke davranışlarını değerlendirirken sadece davranışın kendisine değil, onun altında yatan çok katmanlı nedenlere de bakmak gerekir.
Peki bu öfkenin arkasında neler olabilir?
- Psikososyal Etkenler: Fiziksel veya sosyal aktivitelerde kısıtlanma, eleştirilme, utandırılma ya da küçümsenme gibi deneyimler, çocukta zorlayıcı duygulara yol açabilir. Bu duygular, zamanla öfke şeklinde ortaya çıkabilir.
→Kendini sık sık başarısız olarak hisseden bir çocuk, zamanla “Zaten kimse beni anlamıyor” düşüncesine kapılabilir. Bu durum, onun içine kapanmasına veya öfkeli tepkiler göstermesine yol açabilir.
→Oyun sırasında fikri dikkate alınmayan bir çocuk, kendini değersiz hissedebilir. Bu his, zamanla onun öfkesini daha güçlü şekilde ifade etmesine neden olabilir.
- Aile Dinamikleri: Aile içindeki iletişim ve disiplin yaklaşımları, çocuğun duygusal tepkilerini şekillendirebilir. Fazla baskıcı ya da yeterince sınır koymayan ortamlar, bazı çocuklarda öfke birikimine veya kontrolsüz davranışlara zemin hazırlayabilir. Ayrıca, evde öfke ve saldırganlığın sık gözlemlendiği durumlarda, çocuk bu davranışları model alma yoluyla öğrenebilir (Barnes et al., 2017).
→Aile içinde yeterince anlaşılmadığını veya değer görmediğini düşünen bir çocuk, duygularını sağlıklı şekilde ifade etmekte ve öfkelerini kontrol etmekte zorlanabilir.
- İletişim Güçlükleri: Kendi ihtiyaçlarını ve duygularını sözlü olarak ifade edemeyen çocuklar, isteklerini vurma, bağırma ya da eşyaları fırlatma gibi agresif yollarla göstermeye çalışabilir.
→“Üzgünüm”, “kırıldım”, “yardıma ihtiyacım var” diyemeyen bir çocuk, bu duygularını vurmakla, bağırmakla ya da eşyaları fırlatmakla anlatmaya çalışabilir.
- Akran Zorbalığı ve Sosyal İzolasyon: Zorbalığa uğrayan veya sosyal çevresiyle uyum sağlayamayan çocuklar, öfkelerini bir savunma mekanizması olarak kullanabilirler.
→Sosyal medyada ya da okulda zorbalığa maruz kalan bir çocuk, öfkesini daha kontrolsüz şekilde dışa vurabilir (Sukhodolsky et al., 2016).
Öfke ve Diğer Duyguların İlişkisi
Öfke, çoğu zaman yüzeyde gördüğümüz duygudur. Ama derine indiğimizde, onun aslında başka duyguların üzerini örten bir tepki olduğunu görürüz (Cole et al., 2012). Peki, öfkenin ardında hangi duygular olabilir?
Korku: Bir tehdit algısı olduğunda çocuk kendini korumak için öfkeli davranabilir.
“Arkadaşlarım beni dışlarsa?” (korku) → “Onlara bağırırım!” (öfke)
“Sınıfta dalga geçerlerse?” (korku) → “Sinirlenip tepki gösteririm!” (öfke)
Üzüntü: Reddedilmek, sevildiğini hissedememek veya olumsuz geri bildirimler çocukta üzüntü yaratabilir. Bu duyguyla baş edemeyen çocuk, öfkeyi bir tepki olarak gösterebilir.
“Annem bana kızdı” (üzüntü) → “Ben de herkese kızarım!” (öfke)
“Arkadaşlarım oyun teklifimi kabul etmedi” (üzüntü) → “Kendi başıma sinirle oynarım!” (öfke)
Hayal Kırıklığı: Beklentiler gerçekleşmediğinde veya başarılı olamadığında çocuk hayal kırıklığı yaşayabilir ve bunu öfkeyle ifade edebilir.
“Ödevimi beğenmediler” (hayal kırıklığı) → “Masayı tekmelerim!” (öfke)
“Arkadaşım sırlarımı paylaştı” (hayal kırıklığı) → “Ona bağırırım ve konuşmayı keserim!” (öfke)
Yalnızlık: Sosyal olarak dışlanma veya yeterince ilgi görmeme durumu, çocukta yalnızlık hissi yaratabilir. Bu duyguyu öfke ile dışa vurabilir.
“Arkadaşlar oyun sırasında beni yanlarına almadı” (yalnızlık) → “Onlara bağırırım ve oyunlarını bozarım!” (öfke)
“Kimse doğum günümü kutlamadı” (yalnızlık) → “Herkese kızarım!” (öfke)
Yetersizlik: Bir konuda başarılı olamadığında çocuk, bu içsel kırılmayı öfkeyle ifade edebilir.
“Oyunu kazanamadım” (yetersizlik hissi) → “Oyuncakları fırlatırım!” (öfke)
“Resim çizemedim” (yetersizlik hissi) → “Kalemi fırlatırım!” (öfke)
Bu duyguların tanınması önemlidir. Çünkü çocuk sadece öfkeyi değil, onun altındaki asıl ihtiyacı fark etmeyi öğrenirse;
- Kendi iç dünyasını daha iyi tanır,
- Duygularını ifade etmede daha sağlıklı yollar geliştirir,
- Öfke yerine yardım isteme, konuşma, mola verme gibi daha yapıcı tepkiler geliştirebilir.
Bu farkındalık olmadan, çocuklar yalnızca “kızgın” zannedilebilir ama aslında içten içe korkulu, üzüntülü, yalnız ya da yetersiz hissediyor olabilir.
Çocuklarda Öfkeyi Sağlıklı İfade Etme Yolları
Öfke, bastırılması gereken bir duygu değil; doğru yönetildiğinde hem çocuğun kendini tanımasına hem de ilişkilerini güçlendirmesine yardımcı olur. Öfkesini sağlıklı ifade edebilmesi için aşağıdaki yöntemleri kullanabilirsiniz:
- Duyguları Sözcüklerle İfade Etmesini Öğrebilirsiniz;
Çocukların öfkelerini kelimelere dökmesi, davranışlarını kontrol etmeleri için çok önemli bir adımdır.
- Duygu kartları kullanabilirsiniz: Farklı duyguları simgeleyen renkli kartlar veya resimler çocuğun “ben şimdi ne hissediyorum?” sorusunu keşfetmesini kolaylaştırabilir.
- Günlük hayattan örnek cümleler öğretebilirsiniz:
“Şu an sinirliyim çünkü oyuncaklarımı paylaştırmadın.”
“Üzgünüm çünkü arkadaşım benimle oynamadı.”
- Çocuğun duygularını adlandırmasına destek olabilirsiniz; mesela “Sence şu an nasıl hissediyorsun?” diye sorabilirsiniz.
- Sakinleşme Teknikleri Kullanabilirsiniz;
Öfke anında hızlı ve yoğun duygularla baş etmek zor olabilir. Sakinleşme teknikleri, çocukların tepkilerini yönetmesine yardımcı olur.
- Derin ve yavaş nefes alma egzersizi yapmak: Burundan derin nefes alıp bu nefesi biraz tutmak ve ağızdan yavaşça vermek bedenin rahatlamasını sağlar.
- 10’a kadar saymak: Öfkelendiğinde hemen tepki vermek yerine, “10’a kadar sayalım mı?” diyerek ona zaman kazandırabilirsiniz.
- Sakinleşme köşesi oluşturmak: Evde, çocuğun öfkelenince gidebileceği, içinde sevdiği oyuncaklar, kitaplar veya rahatlatıcı objeler olan küçük bir alan yapabilirsiniz.
- Fiziksel hareket önerin: Bazı çocuklar koşmak, zıplamak gibi hareketlerle sakinleşir. Bunları teşvik edebilirsiniz.
- Sanatsal Yollarla Duygularını İfade Etmesini Öğretebilirsiniz;
Sanat, çocukların sözcüklere dökemediği duyguları dışa vurması için harika bir araçtır.
- Resim yapmasını, boyama veya çizim yoluyla duygularını ifade etmesini sağlayabilirsiniz.
- Hamur, kil gibi şekillendirme malzemeleriyle oynaması, içindeki stresi azaltabilir.
- Örneğin; “Şimdi öfkeni resimle anlatabilir misin?” gibi yönlendirmelerle duygularını somutlaştırmasına destek olabilirsiniz.
- Yazma veya hikaye anlatma da kullanılabilir; “Bugün neden sinirlendin?” sorusuyla başlayan kısa hikayeler oluşturabilir.
- Problem Çözme Becerilerini Geliştirebilirsiniz;
Öfke genellikle çaresizlikten kaynaklanır. Çocuğa alternatif yollar göstererek, sorunlarla baş etmesini kolaylaştırabilirsiniz.
- Sorular sorabilirsiniz:
“Bu durumda başka ne yapabilirdin?”
“Bir dahaki sefer böyle bir şey olursa ne yapmayı düşünürsün?”
- Senaryo kartları: Farklı öfke tetikleyici durumları canlandırarak, nasıl tepki vereceğini pratik yapabilir.
- Alternatif davranış listesi yapmak: “Öfkelendiğinde neler yapabilirsin?” gibi bir liste hazırlayın (nefes alma, bekleme, bir yetişkinden yardım isteme vb.).
Peki Çocuklarda öfke davranışları ne zaman profesyonel yardım gerektirir?
- Öfke Kontrolsüzse ve Sıklıkla Şiddet İçeriyorsa: Ara sıra bağırmak ya da sinirlenmek olağandır. Ancak çocuk sürekli olarak öfkesini vurma, ısırma, eşyaları kırma ya da kendine zarar verme gibi yollarla ifade ediyorsa, bu bir sinyal olabilir (Sukhodolsky et al., 2016).
- Öfke Günlük Yaşamı Etkiliyorsa: Çocuğun öfkesi nedeniyle okuldan uyarılar alması, arkadaş çevresinden dışlanması ya da aile içi ilişkilerde sürekli çatışma yaşanması, müdahale edilmesi gereken bir durumdur. Bu gibi durumlarda sadece çocuğun değil, ailenin de desteklenmesi gerekir (Sukhodolsky et al., 2016).
- Öfkenin Altında Başka Duygular Varsa: Öfke bazen yalnızca görünen yüzdür. Altında kaygı, depresyon, travma veya düşük benlik saygısı olabilir. Bu gibi durumlar profesyonel bir değerlendirme gerektirir çünkü davranışın kökeni yüzeyde göründüğünden çok daha derin olabilir (Sukhodolsky et al., 2016).
Çocukların öfkesi aslında bir sorun değil; onların içinde bulunduğu zor durumu, ihtiyaçlarını ya da hayal kırıklıklarını anlatmaya çalışan güçlü bir mesajdır. Ceza vermek yerine, bu mesajı dikkatle dinlemek ve anlamaya çalışmak, çocuğun duygusal dünyasına köprü kurmanın ilk adımıdır.
Stajyer Psikolog Maygüzel Zerey
REFERANCE
Barnes, S., Howell, K., Thurston, I., & Cohen, R. (2017). Children’s attitudes toward aggression: Associations with depression, aggression, and perceived maternal/peer responses to anger. Journal of Child & Family Studies, 26(3), 748–758. https://doi.org/10.1007/s10826-016-0612-5
Cole, R. L., Treadwell, S., Dosani, S., & Frederickson, N. (2012). Evaluation of a short-term, cognitive-behavioral intervention for primary age children with anger-related difficulties. School Psychology International, 34(1), 82–100. https://doi.org/10.1177/0143034312451062
Sukhodolsky, D. G., Smith, S. D., McCauley, S. A., Ibrahim, K., & Piasecka, J. B. (2016). Behavioral interventions for anger, irritability, and aggression in children and adolescents. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology, 26(1), 58–64. https://doi.org/10.1089/cap.2015.0120
Landreth, G. (2012). Play Therapy: The Art of the Relationship (3rd ed.). Taylor & Francis.
https://doi.org/10.4324/9780203835159